To wszystko co się dzieje na linii producent-dostawca ma znaczenie dla środowiska naturalnego oraz dla relacji społecznych. Zanim towar dotrze do jego odbiorcy przechodzi długą drogę (produkcja, półprodukty, transport, konfekcjonowanie), która jak się okazuje nie kończy się w momencie jego zakupu. Ważne jest także to co dzieje się z danym produktem po jego zużyciu. W tym kontekście mówimy o tzw. łańcuchu dostaw.

 

 

Każdego roku instytucje publiczne wydają znaczne środki na zakup towarów np. sprzętu biurowego, odzieży roboczej, elementów budowlanych i pojazdów transportowych, a także usług w zakresie, m.in. utrzymania budynków, transportu, sprzątania i cateringu oraz robót budowlanych. Szacuje się, że te koszty sięgają 50% kosztów przeznaczonych na działalność administracji publicznej, a w całej UE zakup tych towarów i usług sięga równowartości 16% produktu krajowego brutto UE.[1] Taka skala zakupów daje instytucjom publicznym realny wpływ na łańcuch dostaw zamawianych produktów.

 

Administracja w procesie przetargowym może uwzględniać kwestie środowiskowe związane z łańcuchem dostaw, takie jak: efektywność energetyczna kontrahenta, wykorzystanie odnawialnych źródeł energii, a także społeczne: zagwarantowanie płacy minimalnej, przestrzegania praw człowieka. Może również  ustalać wytyczne dla społecznego i środowiskowego wpływu inwestycji oraz dodatkowo punktować firmy posiadające certyfikaty ekologiczne i społeczne.

 

Zakup produktów ekologicznych, które nie są droższe od alternatywnych produktów nieekologicznych (przy uwzględnieniu kosztu cyklu życia produktu)  w ramach zamówień publicznych przyczynia się do zwiększania konkurencyjności przemysłu europejskiego. W ten sposób pobudzając innowacje w zakresie technologii ekologicznych, uznawanych za sektor wysokiego wzrostu, w którym Europa jest światowym liderem. Stwarza to również szanse powstania gospodarek „ekologicznych”.^[2] Wpływ produktu na środowisko określa się w oparciu o cykl życia, dlatego ekologiczne zamówienia publiczne mogą mieć wpływ na cały łańcuch dostaw oraz mogą przyczyniać się do szerszego stosowania norm ekologicznych również w zamówieniach prywatnych.^[3]

 

Jeszcze większy wpływ na podmioty w łańcuchu dostaw może mieć stosowanie kryteriów społecznych w zamówieniach publicznych. Społecznie odpowiedzialne zamówienia publiczne mogą być silnym narzędziem wspomagającym zarówno zaawansowany, zrównoważony rozwój, jak i osiąganie celów społecznych UE (i państw członkowskich). Obejmują szeroką gamę zagadnień społecznych, które instytucje zamawiające mogą wziąć pod uwagę na właściwym etapie postępowania o udzielenie zamówienia publicznego. Potencjalne korzyści wynikające z uwzględnienia kryteriów społecznych mogą dotyczyć  stymulowania integracji, powstawanie rynków świadomych społecznie, czy zwiększenie efektywności wydatków publicznych.[4]

 

Społecznie odpowiedzialne zamówienia publiczne mogą być skutecznym narzędziem wspomagającym zarówno zrównoważony rozwój, jak i osiąganie celów społecznych UE (i państw członkowskich). Patrząc na cały cykl życia produktu, sięgamy głęboko w łańcuch dostaw. Większa kontrola łańcucha dostaw może realnie przyczynić się do zmian społecznych i ekologizacji produktów.

 

Przykład: W Oslo samorząd miasta w zamówieniach na dostarczenie samochodów stosuje wymóg dot. samochodów elektrycznych, co pozwoli miastu na zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych oraz zanieczyszczenia powietrza. Jest to zgodne z całościową strategią środowiskową Oslo, której jednym z celów jest zero-emisyjność.

 

 

17 kwietnia 2014 roku weszły w życie nowe dyrektywy unijne dotyczące zamówień publicznych:

Państwa członkowskie mają czas do 18 kwietnia 2016 roku na implementację dyrektyw.

 

Regulacje te umożliwiają położenie większego nacisku na jakość towarów, zamawianych usług i koszty ponoszone przez zamawiającego w trakcie całego cyklu korzystania z przedmiotu zamówienia. Oznacza to, że instytucje zamawiające mogą przyjmować oferty najkorzystniejsze ekonomicznie, które obejmują najlepszą relację jakości do ceny, uwzględniając aspekty jakościowe, ekologiczne lub społeczne związane z przedmiotem zamówienia. Zamówienia mogą wykorzystywać również podejście oparte na efektywności kosztowej, takie jak koszt cyklu życia.

 

Kwestie łańcucha dostaw poruszają też Wytyczne ONZ dotyczące Biznesu i Praw  Człowieka przyjęte w 2011 roku. Wytyczne zwracają szczególną uwagę na prawa i potrzeby, a także wyzwania, przed jakimi stają osoby z grup lub populacji, które mogą być szczególnie wrażliwe lub narażone na ryzyko marginalizacji. Wytyczna nr 13 odnosi się do wdrażania wytycznych w całym łańcuchu dostaw. Odpowiedzialność za poszanowanie praw człowieka wymaga, by przedsiębiorstwa podejmowały działania mające na celu zapobieżenie negatywnemu wpływowi na prawa człowieka w całym łańcuchu dostaw. W odniesieniu do krajów, które wdrażają wytyczne, powinny one promować poszanowanie praw człowieka przez przedsiębiorstwa, z którymi zawierają transakcje handlowe, także w drodze zamówień publicznych. Dzięki temu, każde państwo ma możliwości promowania świadomości i poszanowania praw człowieka w całym łańcuchu dostaw przez przedsiębiorstwa, z którymi współpracuje. Rolą państw jest również stwarzanie warunków prawnych by przedsiębiorstwa przestrzegały prawa człowieka w swoich łańcuchach dostaw. Wytyczne ONZ podkreślają rolę zamówień publicznych jako istotnego narzędzia, poprzez które mogą wprowadzać odpowiednie warunki do zawieranych umów, zgodnie z zobowiązaniami z zakresu praw człowieka wynikającymi z ratyfikowanych przez państwa umów międzynarodowych. Wówczas państwo, jako zamawiający, nie będzie narażone na współodpowiedzialność za naruszenia praw człowieka, czy to w odniesieniu do danego przedsiębiorstwa, czy też jego łańcucha dostaw.[5]

 

Państwa UE zobowiązały się do przyjęcia Krajowych Planów wdrażania Wytycznych najpóźniej w 2017 roku.

 

 

Udział zrównoważonych zamówień publicznych w Polsce nadal pozostaje na niższym poziomie w stosunku do postulowanego poziomu wskazanego w Komunikacie Komisji Europejskiej z 2008 roku oraz celu który był wskazany w Krajowym Planie Działań w zakresie zrównoważonych zamówień publicznych na lata 2010-2012. Według wytycznych Komisji Europejskiej, do 2015 roku aż połowa zamówień udzielanych przez administrację szczebla centralnego powinna uwzględniać kryteria środowiskowe, a na szczeblu lokalnym – do 2020.

 

Łańcuch dostaw w zamówieniach publicznych powinien być rozumiany szeroko
i dogłębnie. Często jednak w zamówieniach publicznych w Polsce jego znaczenie jest zawężane, nie sięgając w swym zakresie do produktów lub poszczególnych komponentów wytwarzanych w krajach rozwijających się. Natomiast wiele produktów takich jak sprzęt elektroniczny, odzież robocza, gadżety promocyjne mają bardzo rozbudowane łańcuchy dostaw rozciągające się na kilka, a nawet kilkanaście krajów na różnych kontynentach.

 

W Polsce zrównoważone zamówienia publiczne mogą w lokalnym zakresie stymulować rozwój ekonomii społecznej. W Krajowym Programie Rozwoju Ekonomii Społecznej celem strategicznym do 2020 roku jest aktywizacja osób znajdujących się w trudnej sytuacji poprzez rozwój podmiotów ekonomii społecznej, będących dostarczycielem usług użyteczności publicznej. Planowane rezultaty zakładają wzrost wartości zleconych w trybie konkursowym przez jednostki samorządu terytorialnego podmiotom ekonomii społecznej do 3,5 mld zł. Zakłada się również, że 30% jednostek samorządu będzie stosowało klauzule społeczne.

 

Przykład: W 2009 r. osiem gmin z regionu Gooi en Vechtstreek w Holandii zorganizowało wspólny przetarg na realizację usługi sprzątania powierzchni biurowych. Do przetargu zostały dopuszczone jedynie przedsiębiorstwa społeczne, a dodatkowymi warunkami było spełnienie kryteriów związanych ze zrównoważonym rozwojem: wskazany został maksymalny poziom określonych substancji chemicznych w detergentach, wymagano także minimalizacji odpadów wytwarzanych podczas realizacji usługi. W efekcie zamówienie to zostało zrealizowane w ramach założonego budżetu, a dodatkowe pozytywne efekty to: zmniejszenie ilości wytwarzanych odpadów, zmniejszenie zanieczyszczenia wody i powietrza chemikaliami, zmniejszenie zagrożeń dla zdrowia pracowników.

 

W znowelizowanej w październiku 2014 roku ustawie Prawo zamówień publicznych, zwarto już szereg rozwiązań i zaleceń dotyczących stosowania zrównoważonych zamówień publicznych, m.in. rozszerzony został ustawowy katalog klauzul społecznych. Do przykładowego katalogu kryteriów oceny ofert dodano następujące kryteria: aspekty środowiskowe, społeczne, innowacyjne. Ustawa rozszerza katalog klauzul społecznych poprzez dodanie klauzuli, która umożliwia zamawiającemu określenie w opisie przedmiotu zamówienia wymagań dot. zatrudnienia na podstawie umowy o pracę przez wykonawcę lub podwykonawcę osób wykonujących czynności w trakcie realizacji zamówienia na roboty budowlane lub usługi. Nowelizacja przepisów wprowadza także zmiany regulujące kryteria oceny ofert, w ramach których do katalogu kryteriów oceny ofert dodano aspekty środowiskowe, społeczne, innowacyjne. Zmiany wprowadzono także w odniesieniu do kryterium ceny, które odnoszą się do kosztów ponoszonych w całym okresie korzystania z przedmiotu zamówienia.

 

Przykład: Angielskie instytucje rządowe kupują wyłącznie koperty, przy produkcji których stosuje się papier pochodzący w 100% z recyclingu.

 

Pomimo tego, że polska ustawa Prawo zamówień publicznych została znowelizowana pod koniec 2014 roku, to nowe dyrektywy UE wymagają większego dostosowania prawa krajowego. Urząd Zamówień Publicznych opracował projekt nowej ustawy Prawo zamówień publicznych, który w maju 2015 roku został przekazany do konsultacji społecznych. Zgodnie z wytycznymi UE, państwa członkowskie mają czas najpóźniej do kwietnia 2016 roku na dostosowanie prawa krajowego do wymogów zawartych w nowych dyrektywach.

 

 

Tekst opracowany na podstawie Analizy: Zrównoważone zamówienia publiczne w kontekście łańcucha dostaw autorstwa Natalii Ćwik-Obrębowskiej i Przemysława Oczypa (Go Responsible Consulting).

---